Վերջին շաբաթների գլխավոր տնտեսական նորություններից մեկն այն է, որ, հնարավոր է, հաջորդ տարվա ընթացքում Չինաստանն ԱՄՆ-ից խլի աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունն ունեցողի տիտղոսը: Նորությունը մեծ աղմուկ է բարձրացրել, քանի որ նման կանխատեսում արվում էր հաջորդ տասնամյակի և ոչ թե առաջիկա 12 ամիսների համար: Անգամ Չինաստանը դժկամությամբ է ընդունել այս փաստը. դա ենթադրում է համաշխարհային քաղաքական ասպարեզում մեծ պատասխանատվություն ստանձնում։
Համաշխարհային բանկի այս կանխատեսումը հիմնվում է արժութային փոխարժեքների որոշակի ճշգրտումների վրա, որոնք իրենց հերթին լուրջ բանավեճի առարկա են։ Սա առաջացնում է արտարժութային տատանումներ՝ դժգոհությունների տեղիք տալով: Ավելին՝ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի հաշվարկով Չինաստանը դեռ երկար ճանապարհ ունի մինչև Արևմուտքի հարուստ երկրներին հասնելը: Սակայն զարգացման ուղղությունն անշեղ է: Հարցը հետևյալն է՝ արդյո՞ք սա Չինաստանի նվաճումն է, և որքանո՞վ են դրան նպաստել արևմտյան տնտեսությունների աճի թույլ տեմպերը: Սույն հոդվածում ցանկանում եմ անդրադառնալ վերջին հարցին:
2000-ականներիցի վեր այս երկրների (ԱՄՆ, Եվրամիություն և Ճապոնիա) կրած դժվարությունների հիմնական պատճառը տնտեսություններում ահագնացող պարտքի բեռն էր: 1970-ականներից սկսած, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հրաժարվեց ոսկու ստանդարտից, վարկերը կառավարությունների համար դարձան ազատ միջոց ազգային տնտեսությունները խթանելու համար (ճիշտ այնպես, ինչպես այսօր դա անում է Հայաստանը. տնտեսական աճը խթանում է պարտքի ծավալը մեծացնելու հաշվին)։ Արևմտյան երկրները մինչև 2009 թ. միջազգային ֆինանսական ճգնաժամը քաղում էին վարկերի տված բարիքները:
Պարտքն իրականում նշանակում է պահանջարկի ավելացում և ապագայի փոխարեն այսօր ապրանքների և ծառայությունների սպառում: Բացի այդ, դա նշանակում է, որ եթե ձեռք բերված միջոցները խելամտորեն չեն ներդրվել (ապագայում եկամուտ ապահովելու տեսանկյունից), գոյացած պարտքը ծանր բեռ է լինելու գալիք սերունդների համար: Այսօր արևմտյան երկրներում իրավիճակը հետևյալն է. տնային տնտեսությունները, բիզնեսները, բանկային և պետական հատվածը մեծ պարտքեր են կուտակել: Տարբեր երկրներում հարաբերակցությունները տարբեր են, սակայն ընդհանուր պատկերը հաճախ նույնն է: Արդյունքը՝ տնտեսության աճի ցածր տեմպեր և բարձր գործազրկություն, այն պարագայում, երբ գործընթացը սկսել է ընթանալ հակառակ ուղղությամբ: Հարցը հետևյալն է՝ արդյո՞ք նրանք կկարողանան նվազեցնել պարտքի ծավալը, թե՞ սա պետք է մեկնաբանվի որպես անդառնալի անկման նշան, որի արդյունքում ուժային կենտրոնը կտեղափոխվի դեպի արևելք:
Գոյություն ունի խնդիրը լուծելու մի քանի եղանակ այն դեպքերի համար, երբ գործ ունենք վարկային հագեցվածության հետ և դժվար է գտնել նոր վարկատուներ: Սովորաբար երկրները կիրառում են ստորև նշված ռազմավարություններից մի քանիսը միաժամանակ, սակայն ուշադրությունը սևեռում են դրանցից մեկի վրա.
- փորձել իրականացնել բարեփոխումներ և ավելացնել տնտեսական աճը,
- գնաճի միջոցով նվազեցնել պարքտը (ԱՄՆ, Միացյալ Թագավորություն),
- ունենալ շարունակական ավելցուկ առևտրային հաշվեկշռում (Ճապոնիա, Եվրագոտի),
- դեֆոլտ հայտարարել և վերակառուցել պարտքը՝ խնդրելով վարկատուներին փոխել վարկերի տոկոսադրույքները և/կամ մարման ժամկետները (Հունաստան՝ 2012, Ռուսաստան և Հարավարևելյան Ասիայի երկրներ՝ 1990-ականների վերջ, Լատինական Ամերիկա՝ 1980-ականներ և այլն):
Ակնհայտորեն նախընտրելին առաջին տարբերակն է։ Խնդիրն այն է, սակայն, որ զարգացած երկրներում տնտեսական աճի համար որոշիչ երկու գործոնները՝ ժողովրդագրական տվյալները և արտադրողականության աճն, անկման փուլում են, այդ իսկ պատճառով էլ բավական բարդ է ակնկալել աճ: Աճի ներկա տեմպերը հեռու են այն մակարդակից, որը կարող է դուրս բերել այդ երկրներն իրենց պարտքային խնդիրներից: Այսպիսով՝ անհրաժեշտ է կիրառել այլ ռազմավարություն:
Ահա այստեղ տարբեր երկրների նախասիրությունները և հեռանկարները սկսում են տարբերվել միմյանցից: Պատմականորեն եվրոպական երկրները բավական հմուտ են եղել միջազգային առևտրում և ժամանակի ընթացքում մեծ հարստություն են կուտակել (օրինակ՝ արտասահմանյան ներդրումներ, ոսկի և այլն): Այսօր եվրոպական, ինչպես նաև ճապոնական ընկերությունները շատ մրցունակ են, ինչի հետևանքով ունեն արտահանման մեծ ավելցուկներ, անգամ վառելիքի ներմուծումից հետո: Սա նշանակում է, որ նրանք արտասահմանից գոյացնում են միջոցներ (արտահանման ավելցուկներ), որոնք միավորելով ներքին խնայողությունների հետ՝ կարողանում են կուտակել ներքին պարտքի հսկայական ծավալ:
ԱՄՆ-ն և ինչ-որ առումով նաև Միացյալ Թագավորությունն ունեն առավելություն. նրանց ազգային արժույթները միջազգային պահուստային արժույթներ են: Միջազգային ներդրողների կողմից այս երկրների արժույթներով պետական պարտատոմսերում կատարված ներդրումները (ինչպես դա արվում է այսօր) անուղղակիորեն ենթադրում են, որ ցանկացած գնաճի կամ արժեզրկման ռիսկ հիմնականում մնում է իրենց ուսերին: Այսօր ԱՄՆ-ն ունի արտահանման պակասուրդ իր առևտրային գործընկերների մեծ մասի հետ, ինչի արդյունքում ապրանքները/ծառայությունները փոխարինվում են նոր տպած փողով: Իհարկե, նման կառուցվածքը կարող է մեկնաբանվել որպես անարդար և երկարաժամկետ կտրվածքով անկայուն: Այնուամենայնիվ, ստեղծված իրավիճակը փոխշահավետ է հիմնական ուժերի մեծ մասի համար, որոնք շարունակում են կուտակել պարտք ԱՄՆ դոլարով: Պետք է խոստովանել նաև, որ ամենահաճախ հնչող փաստարկներից մեկն այն է, թե ԱՄՆ պետական պարտատոմսերի մեծ ծավալ տնօրինողներից մեկը կարող է մեկ օր որոշել և ԱՄՆ-ին հակադրվելու նպատակով վաճառել դրանք, սակայն այս պարագայում նա ավելի մեծ վնաս կհասցնի ինքն իրեն և ոչ թե ԱՄՆ-ին: Նախ և առաջ՝ մեծ քանակով պարտատոմսերի վաճառքի դեպքում նվազում է դրանց գինը՝ այդպիսով նվազեցնելով նաև վաճառողի կուտակած ազգային հարստությունը: Երկրորդ՝ շատ հավանական է, որ արևմտյան կենտրոնական բանկերի մեծ մասը համախմբվի և գնի առաջարկվող պարտատոմսերը: Երրորդ՝ վաճառողի համար խնդիր կդառնա վաճառքի արդյունքում առաջացած տասնյակ միլիարդավոր ԱՄՆ դոլարների տնօրինումը: Գոյություն չունի դրան համարժեք խորություն և իրացվելիություն ունեցող մեկ այլ շուկա: Օրինակ՝ Չինաստանը, որն ունի մոտավորապես 4 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի պահուստներ, տարիներ շարունակ փորձում է դիվերսիֆիկացնել իր ներդրումները՝ գնելով տարբեր ակտիվներ՝ իրական (անշարժ գույք, հանքեր, ընկերություններ և այլն) կամ ֆինանսկան։ Սակայն դա դյուրին գործ չէ:
Եվ վերջն գործոնը, որ պետք է հաշվի առնել, այն է, որ Արևմտյան երկրները տարիներ շարունակ կարողացել են կառավարել իրենց պարտքերը՝ առանց լուրջ սոցիալական պայթյունների կամ դեֆոլտների: Այնտեղ քաղաքական համակարգերը բավարար չափով կայուն են, իսկ տնտեսական ղեկավարները՝ բավարար չափով բանիմաց, ուստի կարելի է ակնկալել, որ իրադարձությունները կընթանան համանման կերպով:
Վերը նշված մեխանիզմները թվում են անկայուն և առողջ բանականությանը հակասող: Սակայն իրո՞ք այդպես է: Վստահելի քաղաքական համակարգերի և բանիմաց տնտեսական ղեկավարության շնորհիվ մեծ մասամբ հնարավոր է եղել խուսափել ուղղակի դեֆոլտներից: Օրինակ՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ԱՄՆ-ն ուներ հսկայական ներքին պարտք, որը համարժեք է այսօրվա պարտքին, սակայն կարողացավ մինչև 1980-ականներն էականորեն նվազեցնել այն: 1890-ականներից սկսած Միացյալ Թագավորությանը հաջողվել է անել նույն բանը մի քանի անգամ: Եվ վերջապես, արևմտյան երկրներում ընդունված ժողովրդավարական ուղին հնարավորություն է ընձեռնում սխալ կառավարման դեպքում փոփոխել ընտրված տնտեսական կուրսը: Իսպանիայում և Հունաստանում 2009-ին կառավարությունների փոփոխությունները և ավելի բանիմաց ղեկավարության ընտրությունը սրա օրինակ են:
Անգամ այս պարագայում երկարաժամկետ կտրվածքում հնարավոր է, որ այս գործելաոճն անկայուն լինի: Չնայած պետք չէ սպասել ուղղակի դեֆոլտների և մեծ կառուցվածքային փոփոխությունների, սակայն գնաճը և կրկնվող ֆինանսական ճգնաժամերը դանդաղորեն կքայքայեն ներդրողների կողմից պահվող արևմտյան երկրների պարտքի արժեքը: Չնայած այս պնդումը կարող է անարդարացի թվալ, իրականությունն այն է, որ զարգացող երկրների ակտիվներում ներդրումներ իրականացնելը պարունակում է շատ ավելի մեծ քաղաքական ռիսկեր և անորոշություն, և դեռ մեծ հարց է, թե որ ակտիվներն են նախընտրելի:
Իրավիճակը կփոխվի Չինաստանի կողմից այլընտրանքային պահուստային արժույթի և ակտիվների ստեղծումից հետո: Ֆինանսական գերտերության կարգավիճակի՝ մի երկրից մյուսին անցնելու համար կարող է պահանջվել ավելի շատ ժամանակ, քան պահանջվեց 20-րդ դարի կեսերին Միացյալ Թագավորությունից ԱՄՆ-ին անցնելու դեպքում:
«Արդյո՞ք Արևմուտքի պարտքային խնդիրները մշտական թուլություն են». Մայիս 2014 (6)